پنج منطقه ویژه اقتصادی در کشور وجود دارند که در آن موضوعات خدماتی همچون انتقال کالا، عبور خارجی، تقویت و پشتیبانی از صادرات غیرنفتی و همچنین خدمات گمرکی و انبارداری اهم فعالیت‌های این مناطق را شامل می‌شود.
به گزارش فرینا به نقل از اقتصاد۲۴، همان‌گونه که در قانون تشکیل و اداره مناطق ویژه اقتصادی برخی از اهداف ایجاد این مناطق پشتیبانی از فعالیت‌های اقتصادی، تحرک در اقتصاد منطقه‌ای، صادرات غیرنفتی، عبور خارجی (ترانزیت) و انتقال کالا (ترانشیب) ذکرشده است؛ از میان ده‌ها منطقه ویژه اقتصادی در سراسر کشور نقش خدماتی در برخی پررنگ‌تر است و حتی برخی تنها به کار ویژه خدماتی از شمول اشاره‌شده در قانون ذکرشده مشغول هستند. در این میان می‌توان به ۵ منطقه ویژه اقتصادی اشاره کرد که در این مناطق موضوع خدماتی چون انتقال کالا، عبور خارجی، تقویت و پشتیبانی از صادرات غیرنفتی و همچنین خدمات گمرکی و انبارداری اهم فعالیت‌های این مناطق را شامل می‌شود.
در ادامه سلسله گزارش‌های اقتصاد۲۴ در معرفی مناطق ویژه اقتصادی کشور و در آخرین آنها، به معرفی مناطق ویژه اقتصادی که اهم کار ویژه آن خدماتی است پرداخته‌ایم.
منطقه ویژه اقتصادی پیام
شرکت خدمات هوایی پیام به دنبال توافق بین شرکت مخابرات ایران و شرکت پست جمهوری اسلامی ایران جهت تسهیل در ارائه خدمات پستی و مخابراتی در سال ۱۳۶۹ تحت عنوان مرکز خدمات هوایی جهت ارائه خدمات هوایی، حمل‌ونقل، توزیع بار، کالاهای پستی و ارائه خدمات هلیکوپتری به نقاط صعب‌العبور در شرایط جوی متفاوت و پشتیبانی از عملیات توسعه و تائید و تجهیز و نگهداری مراکز، دستگاه‌ها و امکانات مخابراتی و پستی کشور فعالیت خود را شروع کرد.
با توجه به موقعیت و جایگاه این شرکت و همجواری آن با شهرهای تهران و کرج بنا به مصوب تیرماه ۱۳۸۲ هیئت دولت ۳۶۰۰ هکتار از اراضی فرودگاه پیام، به‌عنوان منطقه ویژه اقتصادی تعیین شده و با توجه به وظایف مندرج در اساس‌نامه و پتانسیل قانون منطقه ویژه و امکانات موجود، فعالیت‌های این شرکت در چهار زمینه خدمات فرودگاه، ایرلاین پیام ، منطقه ویژه اقتصادی و هاب پستی تقسیم‌بندی شد. در سال ۱۳۹۰ علاوه بر مأموریت هایی که به شرکت خدمات هوایی پیام واگذار شده بود، استقرار صنایع سبز، پردازش واردات و صادرات در منطقه ویژه اقتصادی پیام به وظایف قبلی اضافه می‌شود. بر این اساس هدف از تأسیس منطقه ویژه اقتصادی پیام، حمل‌ونقل بار هوایی و پستی، فرآوری کالا، انبارداری، خدمات سردخانه‌ای، صنایع ICT و صادرات مقرر شد.
فاصله اندک ۴۰ کیلومتری شرکت خدمات هوایی و منطقه ویژه اقتصادی پیام تا تهران، وجود شهرک‌های صنعتی متعدد در استان البرز، استان تهران، استان قزوین، و محل تلاقی ۱۳ استان شمال و شمال غربی موقعیت مناسبی در اختیار منطقه ویژه اقتصادی پیام در جهت صادرات و واردات کالا قرار داده است. هم‌اکنون از فرودگاه و منطقه ویژه آن برای اهدافی همچون ترانزیت باربری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، حمل‌ونقل تجاری و پست کالا در کار گسترش صنایع ICT کشور استفاده می‌شود.
همچنین قرار گرفتن شرکت خدمات هوایی و منطقه ویژه اقتصادی پیام در مسیر راه‌آهن سراسری و احداث نخستین پایانه حمل ترکیبی سه وجهی جاده‌ای ریلی و هوایی منطقه ویژه اقتصادی پیام را در موقعیت بسیار خوبی قرار داده است. منطقه ویژه اقتصادی پیام برای امور بازرگانی و صادرات و واردات و ترانزیت بدون محدودیت کالا تمام امکانات موردنیاز را دارا است و در محدوده این منطقه پلیس گذرنامه، اداره کل گمرک، پنجره واحد تجاری، اداره استاندارد و بانک از جمله دستگاه‌های ارائه خدمات هستند.
لازم به ذکر است که در حال حاضر منطقه ویژه اقتصادی پیام به‌عنوان مرز هوایی جمهوری اسلامی ایران فعال است و تجار و بازرگانان از این مرز، صادرات و واردات کالا و خدمات دارند. بالطبع خدمات ویژه گمرکی در منطقه ویژه اقتصادی پیام ارائه می‌شود که از آن جمله می‌توان به مشاوره و هماهنگی قبل از خرید و حمل کالا، حمل کالا از مبدأ تا مبادی ورودی، حمل کالا از مبادی ورودی تا منطقه ویژه اقتصادی پیام، مراحل انتقال کالا به انبارهای منطقه ویژه اقتصادی پیام و اخذ قبض انبار، مراحل انتقال کالا به انبارهای اختصاصی با محل تولید، مراحل صدور قبض انبار قابل معامله و گواهی مبدأ و قبض انبار تفکیکی، مراحل ترخیص و خروج کالا از منطقه توسط گمرک مستقر در این منطقه ویژه اقتصادی اشاره داشت. در همین ارتباط این منطقه ویژه اقتصادی دارای سه سوله انبار مجهز و استاندارد با مساحت ۵ هزار مترمربع، سه انبار روباز با مساحت ۳۸ هزار مترمربع جهت نگهداری و دپوی کانتینرها و کالاهایی که در محوطه روباز نگهداری می‌شود، هست. همچنین از دیگر مزیت‌های این منطقه می‌توان به عدم متروکه شدن کالا، امکان مرجوع نمودن کالا به خارج از کشور و یا هر گمرکی که مدنظر صاحب کالا و همچنین فعال شدن هاب پستی در زمینی به مساحت ۶ هزار متر مربع است.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس
منطقه ویژه اقتصادی سرخس در سال ۱۳۷۵ به وسعت ۵۲۰۰ هکتار در نقطه صفر مرزی با کشور ترکمنستان و نزدیک شهر سرخس تأسیس شد و از همان تاریخ سازمان مسئول این منطقه نیز آستان قدس رضوی تعیین شد. اولویت اصلی فعالیت در منطقه ویژه اقتصادی سرخس ترانزیت کالا و انبارداری است اما خدمات فنی ترابری، خدمات تجاری و برخی دیگر از خدمات نیز در اولویت‌های بعدی فعالیت آن است.
از جمله مزیت‌های این منطقه ویژه اقتصادی اتصال آن به شبکه راه‌آهن سراسری از طریق ارتباط راه‌آهن مشهد-سرخس ـ تجن با راه‌آهن ترانزیتی بندر عباس ـ بافق ـ یزد است که با هدف تسهیل ترانزیت کالا از آسیای میانه و افغانستان به خلیج فارس ساخته شده است. همچنین فرودگاه بین المللی سرخس با طول باند ۴ هزار متر و عرض ۶۰ متر امکان ارتباط هوایی گسترده با این منطقه ویژه اقتصادی را فراهم آورده است. همچنین وجود زمینه مناسب برای انجام معاملات حضوری و نقدی بین تجار ایرانی، آسیای مرکزی و سایر کشورها، همجواری با پالایشگاه شهید هاشمی نژاد، نزدیکی با سد دوستی، برخورداری از مجتمع سردخانه و سورتینگ با ظرفیت ۴ هزار تن، فراهم بودن زیر ساخت های حمل‌ونقل شامل بارانداز، نگهداری و حمل‌ونقل کالا و قرار داشتن در مسیر جاده تاریخی ابریشم از دیگر مزیت‌های قابل‌توجه این منطقه ویژه اقتصادی است.
گفتنی است چندی پیش موضوع تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری در هیئت دولت به تصویب رسیده و قرار است به‌زودی لایحه این تبدیل به منطقه آزاد شدن این منطقه ویژه اقتصادی برای طرح به مجلس ارائه شود.
منطقه ویژه اقتصادی دوغارون
منطقه ویژه اقتصادی دوغارون در زمینی به مساحت ۸۷۰۰ هکتار در سال ۸۹ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و شرکت توسعه و عمران دوغارون به‌عنوان سازمان مسئول تعیین شد. این منطقه ویژه اقتصادی را از نظر مساحت می‌توان بزرگ‌ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور تابه‌حال دانست و این در شرایطی است که عمده زیرساخت‌های آن نیز با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ایجاد شده است. منطقه ویژه اقتصادی دوغارون در نقطه صفر مرزی با کشور افغانستان و در فاصله ۱۸ کیلومتری شهرستان تایباد و در ۲۲۰ کیلومتری شهر مشهد واقع شده است.
قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم و کریدورهای بین‌المللی و وجود گمرک دوغارون با بیش از صد سال قدمت، تنها مرز رسمی کشورمان با کشور افغانستان بوده که این منطقه را از دیگر مناطق متمایز کرده است. از دیگر مزایای این منطقه می‌توان به فاصله نزدیک (۱۲۰ کیلومتری) با ولایت هرات که کانون مبادلات و فعالیت‌های اقتصادی افغانستان است، اشاره کرد.
این منطقه ویژه اقتصادی در حوزه‌های گوناگونی همچون کشاورزی و دامداری با وجود داشتن زمین‌های متعدد حاصلخیز در منطقه و وجود سفره‌های آب زیرزمینی، در حوزه ترانزیت و حمل‌ونقل با وجود بزرگراه‌ها و قرار گرفتن در کریدورهای بین‌المللی و ارتباط با کشورهای CIS و خلیج‌فارس، در حوزه انرژی‌های نو و پاک باوجود وزش بادهای نسبتاً شدید و موسوم به ۱۲۰ روزه سیستان در منطقه و ایجاد نیروگاه‌های بادی و خورشیدی، در حوزه صنعت و معدن باوجود ذخایر غنی معدنی در اطراف این منطقه و در حوزه گردشگری سلامت که با احداث و راه‌اندازی بیمارستان فوق تخصصی در منطقه ویژه اقتصادی دوغارون با توجه به کمبود بیمارستان‌های تخصصی و فوق تخصصی در افغانستان و چندین و چند ویژگی دیگر است و زنجیره خدماتی این منطقه ویژه اقتصادی را کامل می‌کند.
همچنین از جمله خدمات زیرساختی قابل‌ارائه در این منطقه ویژه اقتصادی که به مزیت‌های آن می‌افزاید می‌توان به انبارهای وسیع مسقف و روباز، مخازن بزرگ ذخیره سوخت، تجهیزات تخلیه و بارگیری انواع کالا، گمرک مستقل منطقه ویژه، استراحتگاه و خوابگاه رانندگان، ۳۰ هکتار پارکینگ آسفالته، حضور نیروهای مرزبانی و گذر نامه، دوش‌های ویژه ترانشیپمنت سوخت و واردات و ترانزیت با برخورداری از کد ترانزیتی اختصاصی، اشاره کرد.
منطقه ویژه اقتصادی سهلان
توسعه تولیدی و صنعتی شهر تبریز در سال ۱۳۴۹ و نیاز بازار به وجود انبار، منجر به تملک ۲۴۷ هکتار زمین در مسیر جاده صوفیان از سوی شرکت انبارهای عمومی شده و در سال ۱۳۵۱، نخستین فعالیت‌های انبارداری از سوی این شرکت در منطقه سهلان تبریز شکل گرفت که در نهایت در سال ۱۳۵۴ با راه‌اندازی و آغاز فعالیت گمرکی، فعالیت‌های تخلیه، بارگیری و انبارداری شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی سهلان آغاز شد. بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹، شرکت در درون منطقه ویژه اقتصادی سهلان قرار گرفت و شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی ایران از سوی دولت به‌عنوان سازمان مسئول این منطقه معرفی شد. بر این اساس، خدمات این شرکت از سال ۱۳۹۱ و با اجرایی شدن فاز تجاری منطقه ویژه، بر اساس رویه جدید ارائه می‌شود. گفتنی است که این منطقه ویژه اقتصادی با وسعتی بالغ بر ۲۰۵۲ هکتار در مجاورت شهرستان شبستر و در ۱۵ کیلومتری شهر تبریز واقع شده است.
موقعیت جغرافیایی منطقه ویژه اقتصادی سهلان مانند قرار گرفتن در فاصله ۱۵ کیلومتری شهر تبریـز، ۱۰ کیلومتری فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز، حضور در مسیــر جاده ترانزیتــی ایران-اروپا و ایران-آسیای مرکزی، همجواری با پایانه حمل‌ونقل زمینی تیر پارک در استان آذربایجان شرقی و شهرک سرمایه‌گذاری خارجی و شهرک صنعتی بعثت که در حال احداث است، قرارگیری در مسیر ارتباطی کشورهای حوزه قفقاز (CIS) و قرارگیری در آزادراه قریب‌الوقوع تبریز- بازرگان و مسیر جاده ابریشم و همجواری با کشورهای ترکیه، آذربایجان و ارمنستان، حضور در مسیر راه‌آهن ایران-اروپا و آسیای میانه از طریق مرزهای جلفا و سرخس و همچنین افزایش سطح مبادلات از طریق مرزهای شمالی همچون مرزهای بازرگان، جلفا و نوردوز و همچنین مرزهای غربی کشور همچون مرز سرو، حضور گمرک اختصاصی در این منطقه و دارا بودن از ۳۴۵ هزار و ۷۵۷ مترمربع انبارهای مختلف در آن، موجب شده این منطقه ویژه اقتصادی که رویکرد خدمات گمرکی و انبارداری کار ویژه اصلیان است به یکی از مبادی مهم ورود کالا به کشور تبدیل شود.
منطقه ویژه اقتصادی بیرجند
منطقه ویژه اقتصادی بیرجند در سال ۱۳۸۹ در دو قطعه که یکی از آنها در نزدیکی فرودگاه بین المللی بیرجند در محدوده‌ای به وسعت ۷۳۰ هکتار در ۱۲ کیلومتری شهرستان بیرجند و دیگری به مساحت ۱۰۰ هکتار در مرز ایران و افغانستان در میل ۷۸ جانمایی شده، تأسیس شد و شرکت سرمایه‌گذاری و توسعه منطقه ویژه اقتصادی خراسان جنوبی سازمان مسئول در این منطقه است.
قطعه ابتدایی این منطقه ویژه اقتصادی در مرکز ثقل محور ترانزیتی چابهار ـ زاهدان ـ بیرجند ـ مشهد ـ سرخس که خط ارتباطی بندر مهم چابهار در جنوب شرقی ایران و سرخس در همسایگی تعدادی از کشورهای CIS است و مسیر ترانزیتی بندرعباس ـ افغانستان که می‌تواند با برقراری ارتباط تجاری، صنعتی و خدماتی با کشورهای آسیای میانه و افغانستان با فرصت‌های طلایی همچون بندر تجاری خشک (Dry Port) در اقتصاد کلان کشور نقش مهمی ایفا کند، احداث‌شده است. قطعه دوم و در واقع قطعه مرزی این منطقه ویژه اقتصادی نیز کریدوری بسیار مهم برای ورود و خروج کالا محسوب می‌شود که با استقبال بسیار خوب تجار و فعالان اقتصادی مواجه شده است.
از جمله مزیت‌های قابل‌توجه منطقه ویژه اقتصادی بیرجند این است که این منطقه نزدیک‌ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور به شاهراه حلقوی افغانستان است، همچنین واقع‌شدن در مرکز ثقل چهارراه ترانزیتی کریدورهای منطقه‌ای و بین‌المللی، پس‌کرانه و بندر خشک (dryport) کریدورشرق و شمال جنوب مشهور به بندر ابونصر فراهی برای مردم افغانستان، پل ارتباطی بین بنادر مهم خاورمیانه و آسیای میانه به‌منظور دپوی مواد اولیه، کالاهای ترانزیتی و مرکز ثقل دپو و توزیع کانتینرهای خالی، وجود فرودگاه بین‌المللی بیرجند به‌عنوان مرز مجاز هوایی در مجاورت منطقه ویژه اقتصادی، وجود گمرک و پایانه مرزی ماهیرود، ازجمله دیگر امکان‌ها و مزیت‌های منطقه ویژه اقتصادی بیرجند یا خراسان جنوبی است.
